Tropiciele i Odkrywcy: ćwiczenie

Zadania
1. Przekopiuj poniższy tekst do dokumentu edytora Word. Pamiętaj, aby po skopiowaniu wybrać narzędzie: Wyczyść formatowanie.

Rozdział 1. Rodzaje przemocy

Mellibruda biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy wyróżnił przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną).

Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością, gniewem, agresją, furią. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu. Przemoc ta jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika.

Przemoc chłodna to drugi rodzaj przemocy, który jest zapisany w obyczaju, kulturze, który jest częścią wyposażenia psychologicznego jednostki. Chłodna przemoc to realizacja roli, w którą wpisane jest dokonanie zemsty, dokonanie inwazji na cudze terytorium, często tę formę przemocy uważa się nieusprawiedliwioną. Przemoc chłodna to przemoc, która wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć.[1]

Znane są również rodzaje przemocy takie jak:

przemoc interpersonalna — jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich;

przemoc strukturalna — znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości, w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze;

przemoc symboliczna — prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej ,odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu, wzory odbiegające od panującej kultury.[2]

Wyróżnia się również takie rodzaje przemocy jak przemoc fizyczna — wg Z. Klimka to użycie siły, którego rezultatem jest nieprzypadkowe zranienie. Dzieci bite i maltretowane często są poranione w miejscach zakrytych ubraniem. Można zaobserwować blizny, siniaki, złamania, powyrywane włosy, ślady uderzeń i skaleczeń, otarcia skóry na klatce piersiowej, plecach, pośladkach, tylnych częściach nóg, w okolicach genitaliów; małe ślady oparzeń papierosowych na podeszwach stóp, dłoniach, pośladkach, rozległe oparzenia np. na klatce piersiowej, rany twarzy u niemowląt, małych dzieci a także złamania i zwichnięcia oraz inne nietypowe dla danego wieku obrażenia mogą wskazywać na rzucanie, uderzanie czy potrząsanie. U dzieci potrząsanych mogą tez występować rozległe ogniska krwotoczne w siatkówce. Dzieci bite, rzucane, potrząsane mogą mieć także liczne obrażenia wewnętrzne. [3]

Natomiast Małgorzata Bogaj zawarła następującą definicję przemocy fizycznej to zamierzone działanie przy użyciu siły fizycznej na inna osobę , które może, ale nie musi pozostawić obrażeń fizycznych. W wielu definicjach wskazuje się, że jest to każde nieprzypadkowe użycie siły fizycznej, które powoduje ból fizyczny. Do tej formy przemocy zaliczono również grożenie zadaniem bólu fizycznego, czy wymuszenie z użyciem siły fizycznej.[4]

Wikipedia — Wolna encyklopedia podała definicję przemocy fizycznej jako wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu siły fizycznej. Przemoc fizyczną stosuje się np. przy zgwałceniu, eksmisji z mieszkania, tymczasowym aresztowaniu, zastosowaniu kary pozbawienia wolności.[5]

Przemoc fizyczną można sklasyfikować do następujących form jej przejawiania:

ü bicie,

ü popchnięcia,

ü podcinanie,

ü wymuszanie pieniędzy,

ü zamykanie w pomieszczeniach,

ü niszczenie własności,

ü kopanie,

ü plucie.

Przemoc psychiczna („morderstwo duszy”) polega na zadawaniu „psychicznych ran”, łamaniu woli, niszczeniu godności. Jest często niezauważalna, pozostawia ślady jedynie w psychice ofiary.[6]

Również wg Wikipedii przemoc psychiczna to wywieranie wpływu na proces myślowy, zachowanie lub stan fizyczny osoby bez jej przyzwolenia przy użyciu środków komunikacji interpersonalnej. Typowymi środkami przemocy psychicznej są groźba, inwektywa i molestowanie psychiczne.

Z. Klimek przemoc psychiczną/emocjonalną przedstawia jako najpowszechniej stosowaną formę przemocy wobec dzieci. Współwystępuje także z innymi formami przemocy. Przemoc emocjonalna prowadzi do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej osoby. Typowe zachowania to: odrzucanie, izolowanie, ignorowanie, wyszydzanie, upokarzanie, ciągłe krytykowanie, terroryzowanie, zmuszanie do wysiłku przekraczającego możliwości dziecka, pozbawianie form kontaktu potrzebnych do prawidłowego rozwoju dziecka. Objawy: ciągłe nerwowe napięcie, zaburzenia mowy, zaburzenia snu, bóle głowy, brzucha, moczenie się, rozdrażnienie, stale poczucie winy, tiki, depresja, lęk, częste kłamstwa, zamknięcie się w sobie, ugrzecznione zachowania.[7]

Przemoc psychiczną można sklasyfikować do następujących form jej przejawiania:

ü przezywanie,

ü wyśmiewanie,

ü grożenie,

ü ośmieszanie,

ü plotkowanie,

ü namawianie się,

ü szantażowanie,

ü obrażanie,

ü wrogie gesty,

ü miny,

ü izolowanie,

ü manipulowanie związkami przyjaźni.

Przemoc seksualna polega na zmuszeniu innej osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu takiej aktywności wobec osoby, która nie jest w pełni świadoma, a także wówczas, gdy nie pyta się tej osoby o zgodę lub gdy ta obawia się odmówić.[8]

Wikipedia przedstawia ten rodzaj jako formę przemocy obejmującą różne działania, takie jak: wymuszony stosunek płciowy w ramach związku, gwałt dokonany przez obce osoby, systematyczne gwałty podczas konfliktów zbrojnych, molestowanie seksualne (w tym domaganie się stosunku seksualnego w zamian za pracę lub korzyści w szkole), wykorzystywanie seksualne dzieci, osób niepełnosprawnych intelektualnie lub fizycznie, zmuszanie do prostytucji i handlu ludźmi w celach seksualnych, małżeństwo z dzieckiem, brutalne działania przeciwko integralności seksualnej, w tym okaleczania narządów płciowych, obowiązkowe kontrole dziewictwa, niechciane komentarze o kontekście seksualnym, wymuszenie dokonania aborcji, odmowa użycia antykoncepcji lub ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Większość aktów przemocy seksualnej jest dokonywana przez chłopców i mężczyzn na dziewczynkach i kobietach. Dokładne oszacowanie zakresu problemu przemocy seksualnej jest trudne. W większości krajów przeprowadzono niewiele badań na ten temat. Badania przeprowadzone w północnym Londynie, Nikaragui, Republice Południowej Afryki i Tanzanii sugerują, że blisko jedna czwarta kobiet mogła doświadczyć przemocy seksualnej ze strony swojego partnera, a do jednej trzeciej dorastających dziewcząt swoje pierwsze doświadczenie seksualne opisuje jako wymuszone. Przemoc seksualna ma głęboki wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne. Oprócz powodowania uszkodzeń ciała jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia problemów ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym zarówno w bezpośrednich, jak i długoterminowych skutkach. Wpływ przemocy seksualnej na zdrowie psychiczne może być tak poważny jak wpływ na zdrowie fizyczne i może być równie długotrwały.[9]

Rozdział 2. Zjawisko przemocy w szkole

W ostatnich latach obserwujemy w Polsce znaczne nasilenie zachowań agresywnych w różnej postaci oraz w różnych środowiskach. Stają się one powszechne w szkole.

Nauczyciele i wychowawcy stykają się z tymi sytuacjami na co dzień, ponieważ szkoła budzi szereg różnych emocji. Przemoc rówieśnicza stała się w wielu szkołach poważnym problemem wymagającym przeciwdziałania. Jest jednym z najpowszechniejszych i najbardziej dokuczliwych problemów. Szczególnie dlatego, iż uczeń nie może zrezygnować z towarzystwa swoich rówieśników, przebywa z nimi nieustannie. Rówieśnicy to część nie tylko publicznej przestrzeni szkoły, lecz również przestrzeni prywatnej, w dużej mierze konstruowanej z ich udziałem. Inni uczniowie są zawsze na bliższym czy dalszym planie szkolnego życia ucznia.

Zjawiskiem przemocy w szkole zajęła się Rosemarie Portman, która twierdzi, iż przemoc w szkołach nie jest niczym nadzwyczajnym. Autorka pisze, że szkoły są lustrami odbijającymi sytuację społeczeństwa ze wszystkimi jego problemami, również z problemem przemocy. Wszędzie, gdzie ludzie żyją ze sobą, mają miejsce konflikty, a nie zawsze są one rozwiązywane stosownie do sytuacji i bez przemocy. Chociaż by z tego względu szkoła bez przemocy jest czystą utopią. Szkoła jest ponadto szczególnie narażona na przemoc, ponieważ jak żadna inna społeczna instytucja ma znaczenie dla młodych ludzi. Tu nadaje się kształt przyszłości, rozdaje się szanse albo ich odmawia. Przemoc w szkole ma przede wszystkim związek ze społecznym wykluczeniem poprzez rosnącą nierówność w naszym społeczeństwie.[10]

Również Krzysztof Polak w rozdziale książki pt. „Sytuacje konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym – jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież” zaznacza, że konflikty szkolne odznaczają się swoistą zmiennością. Przebiegają bardziej lub mniej gwałtownie , obejmują większe lub mniejsze grupy osób, wywołują określone reakcje ze strony szkolnej zbiorowości: kolegów, nauczycieli, dyrekcji szkoły, rodziców. Obejmują kilka faz tworzących to, co nazywamy cyklicznością konfliktu o zróżnicowanym poziomie eskalacji. Dzieje się to najczęściej wtedy, gdy uczestnicy konfliktu nie podejmują prób jego rozwiązania, lub też próby te są nieporadne i nie przynoszą pożądanego efektu. Konflikt może przygasać, może odradzać się w nowych formach zachowań. Może rozszerzać się bądź kurczyć, gdy idzie o liczbę stron konfliktu czy przedmiot konfliktu. Może przybierać formy „zimne”, lub „gorące”.[11]

Charakterystycznymi dla szkoły czynnikami zagrożenia przemocą są:

1. Klęska szkolnych wymagań. Brak promocji do wyższej klasy, gradacja uczniów, kierowanie ich do szkół specjalnych i ośrodków wychowawczych, usunięcie ze szkoły, niedopuszczenie do jej ukończenia i inne tego typu zdarzenia są odczuwane jako naruszenie poczucia własnej wartości i odbieranie szans życiowych na przyszłość. Szczególnie narażone na przemoc są dzieci, których rodzice dodatkowo reagują wywieraniem presji i karami.

2. Niekorzystna szkolna kultura uczenia się. Widać ją szczególnie w braku właściwego ukierunkowania uczniów, wychowania społecznego i możliwości dialogu, w braku indywidualizacji form nauczania i wymagań.

3. Dystans do szkolnych norm i wartości. Poprzez nieustanne przeżywanie zawodu wśród uczennic i uczniów może dojść do odrzucania szkolnego systemu wartości. To z kolei prowadzi do tego, że zachęty i wskazówki nauczycieli i rodziców są odrzucane lub nieprzestrzegane. Często postawa ta ma swój wyraz w przemocy.

4. Integrowanie się ze skłonnością do przemocy grupy równolatków. Przynależność do jakiejś kliki, która dystansuje się wobec norm szkolnych, umacnia poczucie własnej wartości, a jednocześnie podwyższa niebezpieczeństwo stania się brutalnym.

5. Niekorzystne warunki szkolne. Nawet jeśli nie dopuszcza się do przemocy w czasie lekcji, ma ona miejsce w toaletach, na szkolnych korytarzach, w drodze do szkoły. Duże oddziały klasowe są ogólnie uważane za niekorzystne wyjście, ponieważ w większym stopniu niż klasy mało liczne sprzyjają anonimowości i społecznemu izolowaniu się. Ważniejsza od zewnętrznej struktury szkoły i jej wielkości jest struktura wewnętrzna. Jeśli uczennice i uczniowie nie mają godnych zaufania osób, stałych sal lekcyjnych i innych miejsc spotkań, pojawiają się dalsze powody do przemocy.

6. Zła jakość stosunków między dziećmi i ich nauczycielami. Im gorsze są stosunki, tym gorzej czują się dzieci w szkole. Uczennice i uczniowie, którzy albo czują się niesprawiedliwie traktowani przez nauczycielki i nauczycieli i odbierający zachowanie nauczycieli jako despotyczne i odrzucające ich, skłaniają się częściej ku przemocy. Nauczyciele, którzy sami są agresywni i skłonni do poniżania uczennic i uczniów, sprzyjają przemocy wśród swoich wychowanków.

7. Zła atmosfera pracy grona pedagogicznego. W atmosferze kłótni, rywalizacji, lobbingu lub jedynie obojętności między dorosłymi rozwija się przemoc u dzieci. Różniące się lub nawet sprzeczne postępowanie nauczycieli przy zastosowaniu środków dyscyplinarnych, wyzwala naruszenie prawa u dzieci.[12]

Szkoła jako instytucja, wraz z jej uwarunkowaniami oraz sposobem organizacji procesu dydaktycznego może przyczyniać się do powstawania zachowań agresywnych. Tylko działania na różnych płaszczyznach i w różnych zakresach funkcjonowania szkoły i pedagogów dają możliwość ograniczenia tego problemu. Niezbędne jest aby każda szkoła posiadała skuteczny system przeciwdziałania przemocy. System, który pozwoli podejść do problemu w sposób całościowy. Dzięki niemu szkoła będzie mogła skutecznie promować wśród uczniów postawy antyprzemocowe, a także wspomagać rodziców podczas rozwiązywania problemów wychowawczych, oraz chronić najsłabszych uczniów.

Rozdział 3. Ogólna charakterystyka ofiar i sprawców przemocy międzyrówieśniczej

Często nauczycielom jak i rodzicom trudno jest rozpoznać, czy dziecko jest ofiarą przemocy rówieśniczej, zwłaszcza, że same dzieci niechętnie o tym mówią swoim opiekunom. W tej sytuacji przydatna może okazać się obserwacja dziecka dokonywana przez nauczycieli i rodziców. Natomiast jeśli chodzi o sprawcę przemocy, to w wielu sytuacjach rozpoznanie go jest łatwe, ponieważ jego czyny są widoczne dla nauczycieli w klasie, w trakcie przerw czy na boisku. Jednak w niektórych przypadkach zaobserwowanie zachowań, w których stosowana jest przemoc, nie jest proste, szczególnie wówczas, gdy zjawiska te mają one miejsce poza kontrolą nauczyciela, a uczniowie — ofiary i świadkowie z różnych powodów nie chcą mówić o zaistniałym problemie.

Przedstawiając typową ofiarę szykan Dan Olweus dostrzega, iż jest ona bardziej niż inni uczniowie zatrwożona i niepewna. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Gdy są atakowane przez kolegów, najczęściej reagują płaczem i wycofują się lub uciekają. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są nieszczęśliwe i zawstydzone. W szkole czują się samotne i opuszczone. Zazwyczaj nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela. Nie są jednak ani agresywne, ani nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi. Jeżeli problem dotyczy chłopców, często są fizycznie słabsi od reszty kolegów.[13] Olweus przedstawił również bardziej dokładny podział cech ofiary mobbingu, mający na celu łatwiejsze go rozpoznanie. Dzieli się on na oznaki do rozpoznania w szkole, w domu oraz zaprezentowane zostały cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu oraz cechy ofiar prowokujących.

A. Pierwsze oznaki w szkole są następujące:

Oznaki podstawowe

— Są przezywane, upokarzane, wyśmiewane, wyszydzane, zastraszone, zakrzykiwane, koledzy drażnią się z nimi, grożą im

— Dzieci śmieją się z nich w nieprzyjazny i szyderczy sposób.

— Są zaczepiane, popychane, szturchane

— Są wciągane w kłótnie i bójki, w których są stroną słabszą; nie bronią się, lecz próbują uciec lub się wycofać.

— Koledzy zabierają im książki, pieniądze i inne rzeczy. Ich własność jest niszczona, np. zawartość tornistra rozrzucana po podłodze.

— Mają siniaki, strupy, zadrapania oraz podarte ubrania i tego faktu nie potrafią wytłumaczyć w żaden wiarygodny lub naturalny sposób.

Oznaki drugorzędne:

— Są w czasie przerw samotne i niedopuszczane do grupy. Nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela

— Jako jedni z ostatnich wybierani są do składu drużyny w grach zespołowych itp.

— W czasie przerw starają się trzymać w pobliżu nauczyciela lub innych dorosłych.

— Mają problemy z głośnymi wypowiedziami na lekcjach. Odpowiadając sprawiają wrażenie nerwowych i niepewnych.

— Wyglądają na sfrustrowane, nieszczęśliwe, smutne, łatwo płaczą.

— Mają coraz gorsze oceny w szkole.

B. W domu:

Oznaki podstawowe:

— Przychodzą do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach, mają zniszczone podręczniki.

— Mają siniaki, strupy, zadrapania oraz podarte ubrania i tego faktu nie potrafią wytłumaczyć w żaden wiarygodny lub naturalny sposób

Oznaki drugorzędne

— Nie są odwiedzani przez kolegów ani nie chodzą do ich domów. Mało czasu spędzają na podwórku z rówieśnikami.

— Często nie mają żadnego przyjaciela, z którym mogłyby spędzać wolny czas, razem się bawić, rozmawiać, uprawiać sport.

— Rzadko lub w ogóle nie są zapraszane na imprezy do kolegów, same też nie są zainteresowane w organizowaniu spotkań towarzyskich.

— Nie lubią lub boją się chodzić do szkoły, z oporami wychodzą z domu. Skarżą się na brak apetytu, bóle głowy i żołądka, zwłaszcza rano.

— Do i ze szkoły często idą bez uzasadnienia dłuższą drogą.

— Mają kłopoty ze snem, koszmary senne, płaczą w nocy,

— Maleje ich zainteresowanie szkołą, przynoszą coraz gorsze stopnie.

— Sprawiają wrażenie nieszczęśliwych, smutnych, w depresji, często zdarzają im się nagłe zmiany nastroju i napady złości, są poirytowane.

— Proszą rodziców o pieniądze lub je kradną.

C. Cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu

— Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników.

— Boją się urazów fizycznych. Dlatego unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych dyscyplin sportowych, bójek. Mają słabą koordynację ruchów.

— Są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą.

— Są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną, podświadomie i pośrednio pokazują innym, że są nieszczęśliwe i małowartościowe, okazują swoją bezbronność i bezradność w przypadku ataku – widać, że są łatwym celem.

— Mają trudności z pokazaniem się w grupie towarzyskiej. Kłopoty te są natury werbalnej i fizycznej. Zwykle nie są agresywne, nie drażnią innych, nie prowokują.

— Łatwiej przychodzi im nawiązanie kontaktu z dorosłymi niż z rówieśnikami.

— Niezależnie od tego, czy na początku szkoły miały dobre stopnie czy nie, później wyniki ulegają pogorszeniu.

D. Ofiary prowokujące

— Mają porywczy temperament, bronią się i gdy ktoś je zaatakuje, chcą się bić i próbują oddać, ale najczęściej z żałosnym rezultatem.

— Mogą być nadaktywne, ciągle w ruchu, nie potrafią się skupić — ogólnie są to uciążliwe dzieci, wprowadzające zamieszanie i niepokój. Często są niedojrzałe i niezdarne, miewają drażniące otoczenie przyzwyczajenia.

— Są nielubiane także przez dorosłych, z nauczycielami włącznie.

— Mogą same usiłować dokuczać innym dzieciom. [14]

Osoby szykanujące kolegów charakteryzują się przede wszystkim agresją przejawianą w stosunku do swoich kolegów, jak również w stosunku do dorosłych. Olweus zaznacza, iż „są to osoby zafascynowane przemocą i jej narzędziami. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Mają zazwyczaj średnie, albo nieco wyższe niż przeciętny uczeń mniemanie o sobie”. Ważną informacją jest iż „znaczna część uczniów bierze udział w szykanach w sposób pasywny, czyli nie przejmując inicjatywy, ale uczestnicząc w nich jako współsprawcy. Grupa tych pasywnych prześladowców jest bardzo zróżnicowana i mogą być wśród nich także uczniowie zastraszeni i niepewni siebie”. Osoby szykanujące kolegów charakteryzują się również następującymi cechami:

— Mogą być silniejsi od kolegów z klasy, zwłaszcza od swoich ofiar. Zazwyczaj są w tym samym wieku lub starsi od kolegów, których nękają. Są sprawni fizycznie i mają dobrą koordynację ruchów, co widać w sporcie i podczas bójek.

— Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i gróźb, dążą do realizacji swojej woli za wszelką cenę. Chełpią się swoją faktyczną lub wyimaginowaną władzą nad pozostałymi uczniami.

— Są porywczy, impulsywni, cechuje ich niski próg frustracji, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad. Aby osiągnąć korzyści chętnie oszukują.

— Ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni wobec dorosłych, starsi i silniejsi mogą wzbudzać strach nawet wśród dorosłych. Sprytnie wykręcają się z trudnych sytuacji.

— Mają opinię twardych. Nie współczują dręczonym uczniom.

— Nie są niepewni ani przestraszeni i zazwyczaj mają dość wysokie mniemanie o sobie.

— W porównaniu z innymi stosunkowo wcześnie zaczynają łamać inne normy społeczne i prawne. Wpadają w złe towarzystwo, dużo piją, kradną, stają się chuliganami.

— Nie mają reguł, jeśli chodzi o ich popularność w klasie. Zwykle mają poparcie przynajmniej małej grupki kolegów. W ostatnich latach szkoły podstawowej i później przeważnie przestają być lubiani.

— Podobnie z ocenami — w pierwszych pięciu klasach szkoły podstawowej nie ma reguł, mogą mieć stopnie dobre luz złe, później zazwyczaj mają negatywny stosunek do szkoły i oceny poniżej średniej.[15]

4. Przemoc szkolna w najnowszych badaniach.

W ostatnich latach grupy psychologów, socjologów, lekarzy, przedstawiciele wielu instytucji państwowych i samorządowych oraz organizacji i stowarzyszeń pozarządowych zwracają uwagę na zjawiska przemocy, które coraz częściej dotykają także szkoły. Niestety, nie ma danych statystycznych, które pozwoliłyby w sposób wiarygodny określić powszechność występowania zjawiska przemocy w szkole. Dostępne dane z różnorodnych okolic kraju są fragmentaryczne.

[1] J. Mellibruda, Oblicza przemocy, Warszawa, s.4-10

[2] M. Szpringer, Profilaktyka społeczna- rodzina, szkoła,środowisko lokalne, Kielce 2004, s. 38

[3] Z. Klimek, Profilaktyka zagrożeń w praktyce, Jelenia Góra 2008, s. 64

[4] Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s. 141

[5] Wikipedia- Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przemoc

[6] Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s.142

[7] Z. Klimek, Profilaktyka zagrożeń w praktyce, Jelenia Góra 2008, s. 64-65

[8] Współczesne gimnazjum w Polsce- nadzieje i zagrożenia, red. M. Bogaj, Kielce 2006, s.143

[9] Wikipedia- Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przemoc_seksualna#cite_note-2

[10] R. Portman, Przemoc wśród dzieci –uchwycić sedno, Kielce 2006, s. 42

[11] Sytuacje konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym. Jak sobie radzą z nimi dzieci i młodzież?, Warszawa 2010, s. 30

[12] R. Portmann, Przemoc wśród dzieci- uchwycić sedno, Kielce 2006, s. 42- 44

[13] D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s. 39

[14] D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s. 58- 63

[15]D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole, jak jąpowstrzymać?, Warszawa 1988, s. 64-65

2. Wstaw do dokumentu numery stron (dół strony, na środku).

3. Do nagłówka wpisz swoje imię i nazwisko i zmień styl czcionki na kursywę, kolor purpurowy.

4. Zmień własny styl dla tekstu dokumentu:

a.czcionka: Book Antiqua, rozmiar 13, kolor Zielony (ciemny);
b. Akapit: tekst wyjustowany, wcięcie w pierwszym wierszu akapitu: 1,5 cm,

odstęp przed i po akapicie: 12 pkt., interlinia: 1,5 wiersza.

5, Na nowej stronie wstaw automatyczny spis treści.
6. Wstaw do tekstu ilustracje (Folder Grafika) – w wyznaczonym miejscu tekstu. Uwaga! Pamiętaj, ilustracja musi znajdować się w nowym akapicie.